ตอนที่ 1 : “สารคดี” คืออะไร

หนังที่บันทึกความจริงอย่างตรงไปตรงมา เล่าเหตุการณ์ตามที่เกิดขึ้นจริงทุกประการ ด้วยท่าทีที่เป็นกลาง ปราศจากการสอดแทรกความรู้สึกส่วนตัวใด ๆ ของคนทำ? หนังที่ถ่ายทอดความเห็นของบุคคลโด่งดังที่มีตัวตนอยู่จริงอย่างขึงขัง ด้วยความหวังจะเปลี่ยนมุมมองของคุณต่อประเด็นใดประเด็นหนึ่ง? หรือหนังที่คนทำแค่หยิบเอาเรื่องราวจากโลกแห่งความเป็นจริงมาเล่าใหม่ โดยใช้ภาพและเสียงที่เต็มไปด้วยอารมณ์ความรู้สึกและความคิดอย่างเต็มที่?

ทั้งหมดที่ว่ามานี้อาจจัดเป็น “หนังสารคดี” ได้ทั้งสิ้น และโลกนี้ยังมีวิธี “นำเสนอความจริง” อีกมากมายที่ล้วนท้าทายคำนิยามของคำว่าหนังสารคดีในความเข้าใจของเราได้อยู่เสมอ

จะว่าไปแล้ว แม้แต่คำว่า “สารคดี” (documentary) เองก็ต้องใช้เวลานานกว่าจะติดปากคนทั่วไป ในยุคแรก ๆ ของหนัง การถ่ายภาพเคลื่อนไหวชีวิตจริงสั้น ๆ โดยพี่น้อง ออกุสต์ กับ หลุยส์ ลูมิแอร์ และคนอื่น ๆ ยังถูกเรียกหลายชื่อ เช่น “ภาพเหตุการณ์จริง” (actualities), “ภาพข่าว” (topicals) หรือ “หนังความรู้” (interest films) จนกระทั่งปี 1926 จอห์น เกรียร์สัน ผู้กำกับชาวสกอตผู้ทรงอิทธิพล ได้เริ่มต้นใช้คำนี้ในการเขียนถึงหนังเรื่อง Moana ของ โรเบิร์ต ฟลาเฮอร์ตี ที่ถ่ายทำในหมู่เกาะแปซิฟิกว่ามี “คุณค่าเชิงสารคดี” (documentary value) และต่อมาเขาก็อธิบายความหมายของคำนี้ว่า คือ “การนำเสนอความจริงอย่างสร้างสรรค์” (“the creative treatment of actuality.”)

และก็เป็นคำนิยามนี้เองที่ยังถูกใช้มาจนถึงทุกวันนี้ มันแสดงถึงลักษณะสำคัญของ “สารคดี” นั่นคือ การผสมผสานของ “ความเป็นจริง” และ “ศิลปะการเล่าเรื่อง” นั่นเอง

เราเห็นการสร้างสรรค์แบบนี้ชัดเจนในงานของฟลาเฮอร์ตีเอง หนังสำคัญของเขาเรื่อง Nanook of the North (1922) เล่าเรื่องการต่อสู้ของชายชาวอินูอิตในแถบขั้วโลกเหนือของแคนาดา โดยความอื้อฉาวของหนังอยู่ตรงที่ฟลาเฮอร์ตีใช้วิธีจัดฉากให้คนในเรื่องมาแสดงประเพณีการล่าสัตว์แบบโบราณ (ซึ่งเป็นสิ่งที่พวกเขาเลิกทำไปแล้วในชีวิตจริง) จนก่อให้เกิดคำถามว่า หนังสารคดีสามารถทำแบบนี้ได้หรือไม่ กลุ่มคนทำสารคดีแนว direct cinema ในยุคต่อมาเถียงว่าสารคดีควรบันทึกสิ่งที่เกิดขึ้นตรงหน้าตามจริงโดยไม่มีการแทรกแซงสิถึงจะถูกต้อง แต่กระนั้นก็มีคนเถียงกลับเช่นกันว่า เอาจริง ๆ แล้วแค่มีกล้องไปตั้งถ่ายก็ถือว่าผู้กำกับมีตัวตนแล้ว และก็อาจส่งผลต่อการแสดงออกของผู้คนตรงนั้นอยู่ดีมิใช่หรือ